Ju kaj des estas ĉiam uzataj kune kun pli aŭ malpli. Ju kaj des kunlabore montras, ke unu pli-esprimo dependas de alia. La ju-esprimo montras tion, kio regas. La des-esprimo montras tion, kio dependas. Se ju-pli-esprimo kreskas, ankaŭ la responda des-pli-esprimo kreskas. Se ju-malpli-esprimo malkreskas, la responda des-malpli-esprimo malkreskas:
Ju pli da mono ni havos, des pli rapide kaj bone iros kompreneble nia afero.[OV.127] Se la mono pliiĝos, tiam ankaŭ la rapideco kaj boneco pliiĝos.
Ju pli alte staras la lingvo, des pli rapide progresas la popolo.[FK.229] La progreso de la popolo dependas de la nivelo de ĝia lingvo.
Ju pli malmulte vi parolos pri tiu ĉi afero, des pli bone.[BV.86]
Ju pli da havo, des pli da pravo.[PE.790]
Ju pli da bruo, des malpli da ĝuo.[PE.788]
Se oni uzas ju pli kune kun des malpli, temas pri kresko, kiu kaŭzas malkreskon. Inverse ju malpli kunlabore kun des pli montras, ke malkresko kaŭzas kreskon:
Ju pli grandaj ili fariĝis, des malpli ili volis tion toleri.[FA1.135] Kiam ili kreskis en grandeco, ili malkreskis en toleremo.
Ju pli klare vi elparolas, kaj ju malpli da malfacilaj vortoj vi uzas, des pli bone oni komprenas vin. Pliiĝo de la klareco kaj malpliiĝo de la malfacilaj vortoj kaŭzas pliboniĝon de la kompreno.
Baze des havas la saman signifon kiel tiom. La sola diferenco estas, ke des kunlaboras kun ju. Zamenhof tamen foje uzis tiom ankaŭ kune kun ju:
Ju pli da laborantoj estos, tiom pli rapide estos finita la granda konstruo.[OV.312] Estus nenia sencodiferenco, se oni ŝanĝus tiom al des. Des estas preferinda, ĉar pli kutima kaj tial pli klara.
Iafoje des aperas sola, sen ju. Tiam ju-esprimo (ofte tuta frazo kun ju-esprimo) estas iel subkomprenata:
La saloneto [...] ne estis vasta, tial des pli frapis la okulojn la eleganteco de ĝia aranĝo.[M.148] Subkomprenata estas la ideo: Ju pli malvasta estas eleganta salono, des pli la eleganteco frapas la okulojn.
Baldaŭ ili ekamis la silenteman submajstron, kiu malmulte parolis, sed des pli multe laboris.[FA3.64] Subkomprenata ideo: Ju pli malmulte oni parolas, des pli multe oni laboras.
Ofte sola des aperas en dufrazaj konstruoj, kie temas pri la vereco, la valideco, de la du frazoj:
Neniu iam gustumis tian supon, des pli neniu ion sciis pri la maniero de ĝia pretigado.[FA3.126] = Ju pli estas vere, ke neniu gustumis, des pli estas vere, ke neniu ion sciis pri la maniero de pretigado.
Sola des estas foje uzata kune kun ke-frazo, kiu montras kroman motivon por io:
Eble estos plej bone, se ni ĝin [la historion] ankaŭ aŭskultos, des pli ke ĝi estas mallonga.[FA3.57] Subkomprenata ideo: Ju pli mallonga estas historio, des pli facile estas ĝin aŭskulti.
Sola des povas ofte esti anstataŭigita per tiom. Eble estas konsilinde uzi des, se oni iel subkomprenas ju-ideon, kaj tiom, se nenia ju-ideo rolas.
En kelkaj lingvoj oni povas uzi la saman vorton por la dependa kaj la reganta pli-esprimoj. Tio ne eblas en Esperanto. *Ju... ju* ne havas sencon. La reganta (mal)pli-esprimo havu ju, kaj la dependa (mal)pli-esprimo havu des. Ne diru: *Ju pli rapide vi revenos hejmen, ju pli bone.* Diru: Ju pli rapide vi revenos hejmen, des pli bone. Kompreneble ankaŭ *des... des* ne eblas.
Sed oni ja povas havi plurajn ju-esprimojn, kiuj kune regas unu aŭ plurajn des-esprimojn (aŭ simile): Ju pli zorge kaj ju pli malrapide vi faros la laboron, des pli kontenta kaj des pli ĝoja mi fariĝos.