tradukoj:
be cs de es fr hu nl pt ru tp
*
-iĝ
Sufikso almetebla al ĉiaj radikoj, esprimanta per si
mem ŝanĝon de stato, ne precizigante ĉu
la kaŭzo de tiu ŝanĝo estas ekstera
(trudo, nepersona forto) aŭ interna (konscia aŭ
senkonscia volo, evoluo ktp); ĝi povas sekve esprimi
tute egale agon pasive toleritan:
spegulo rompiĝas;
aŭ aktive faritan de la subjekto sur sin mem:
mi sidiĝas;
ĉiu el vi prepariĝas al nia komuna festo
[1];
la tuta cetera esperantistaro grupiĝis ĉirkaŭ sia
standardo
[2];
kliniĝado antaŭ ŝajnaj aŭtoritatoj
[3];
ili ne dekliniĝis de sia malbona vojo
[4];
li iom ĵetiĝis malantaŭenZ;
stariĝiZ;
leviĝiZ.
- I.
-
Kun ne verba radiko, iĝ signifas:
„vole aŭ nevole transiri en la staton esprimatan
de la radiko; akiri, alpreni ian novan kvaliton“;
alivorte oni devas ĉiam subkompreni antaŭ
la sufikso la finaĵojn -a aŭ -e:
- 1.
-
Kun adjektiva radiko:
akriĝi
(iĝi akra);
aliiĝi, ktp. (ig);
larmo virina baldaŭ sekiĝas
[5]
- 2.
-
Kun adverba, prepozicia aŭ afiksa
radiko:
aliĝi (veni al, sin meti al);
aliĝi al la ideoZ;
disiĝi (iri disen);
kuniĝi en la domo de siaj gepatroj
[6],
ktp.
- 3.
-
Kun simpla substantiva radiko, iĝ
aldoniĝas al la adjektiva formo derivita de la radiko:
entuziasmiĝi (= iĝi entuziasma), ktp.
Rim. 1:
Kun kelkaj substantivoj, kiuj montras mem kvaliton pli ĝuste ol
objekton, iĝ subkomprenigas antaŭ si la
finaĵon -o:
aniĝi
(iĝi ano);
edziĝi, fianĉiĝi, ktp.
Rim. 2:
Pro sia pasiva senco, la sufikso iĝ servas por derivi
de substantivoj senpersonajn verbojn esprimantajn precipe komencon
de
divido de tempo:
tagiĝas
(tago komenciĝas);
mateniĝi, krepuskiĝi;
post longa vintro ree printempiĝos;
jam aŭtuniĝas kaj bruas la vento.
Rim. 3:
Konforme al la ĝenerala principo permesanta forlason de
ĉiu ne tute necesa afikso, oni ofte formas senpere, sen prefiksa
prep., el simpla substantiva radiko verbon signifantan tre
larĝsence „veni en la staton aŭ situacion de;
esti
aranĝita en maniero de, laŭ la formo de; ricevi la formon
aŭ aspekton de; esti provizita, garnita, kovrita per“.
Ekz.:
amasiĝi
(veni en la staton de amaso, ricevi la aspekton de
amaso);
embarasiĝi
(veni en embarasojn);
korpiĝi
(ricevi korpon);
kruciĝi
(ricevi formon de kruco);
maskiĝi
(sin kovri per masko);
montiĝis akvo
[7];
ondiĝi
(preni ondan formon);
ordiĝi
(ricevi ordan staton);
paciĝi
(veni en pacan staton);
perliĝi
(guti laŭ formo de perloj);
sulkiĝi
(ricevi sulkojn);
truiĝi
(ricevi truojn);
vualiĝi
(esti kovrata per vualo),
ktp.
- 4.
-
Kun substantiva radiko antaŭita de prefiksa prepozicio
iĝ havas diversajn sencojn, laŭ la speco de la
prep., sed la substantivo estas ĉiam komplemento de tiu prep.
- a)
-
Kun loka prefiksa prepozicio iĝ signifas:
„vole aŭ nevole veni en la lokon esprimatan de
la radiko“:
albordiĝi (veni al la bordo);
devojiĝi (eliri el la vojo);
enkaleŝiĝi, enlitiĝi
(sin meti en kaleŝon, en la liton);
ensabliĝi (esti puŝata en sablon);
enŝipiĝi (eniri en ŝipon);
entombiĝi (esti metata en la tombon);
enviciĝi (sin meti en la vicon);
subakviĝi, surmariĝi, surteriĝi, surlagiĝi
(sin meti sub akvo(n), sur maro(n), tero(n) aŭ
lago(n));
surkruciĝi (esti krucumata),
ktp.
- b)
-
Kun prefiksa prepozicio esprimanta senecon aŭ
forigon, iĝ signifas:
„ne plu havi, perdi la objekton esprimatan de la
radiko“:
mallumiĝi (perdi sian lumon);
senfoliiĝi (perdi siajn foliojn);
senmaskiĝi (forigi sian maskon);
senplumiĝi (perdi siajn plumojn);
detroniĝi (esti pelata for de la trono);
senvualiĝi (ne plu havi vualon),
ktp.
Rim. 1:
Ĉar kelkaj verbaj radikoj ne ebligas, ke oni devenigu de ili
verbojn esprimantajn la manieron aŭ la senecon, oni devas
ilin tiri de la substantiva responda formo:
endormiĝi
(transiri en dorman staton; rad. dormi);
enpensiĝi
(esti absorbita en pensoj);
elreviĝi, disreviĝi
(eliri el siaj revoj pro kontraŭa
realaĵo);
senmoviĝi, sensentiĝi, senvidiĝi
(perdi aŭ momente neuzi la kapablon sinmovi, senti
aŭ vidi);
senzorgiĝi
(momente formeti siajn zorgojn),
ktp. Kiam la substantiva formo estas sufikshava, tiu sufikso
ordinare malaperas en la kunmetado:
enloĝiĝi
(eniri en loĝejo(n));
enveturiĝi
(eniri en veturilo(n)).
Rim. 2:
Ĉar la formo de vortfarado per sen estas ordinare
pli klara kaj pli forta, oni ofte derivas verbojn per tiu
prefikso
(ekz.
senvestiĝi
)
prefere ol uzi la verbon formatan per mal kun
resenda pronomo (
sin malvesti
).
Rim. 3:
Oni ne konfuzu du ŝajne similajn sed efektive tute malsamajn
formojn de kunmetado, kiuj ambaŭ konsistas el prefiksa
prepozicio aŭ adverbo, substantiva radiko kaj sufikso
iĝ. La unuan tipon, en kiu la substantivo estas
komplemento de la prepozicio, ni priparolis supre (I-, D); la
alian
tipon prezentas vortoj kiel
deflankiĝi, enradikiĝi,
kies formado estas tute malsimila, ĉar en ili la
substantivo ne estas komplemento, de la prepozicio kaj oni devas
analizi ne jene:
de-flanko-iĝi = iĝi de flanko;
en-radiko-iĝi = iĝi en radiko,
sed jene:
de-flankiĝi = flankiĝi de;
en-radikiĝi = radikiĝi en
(ig, I-, D, Rim. 3).
- II.
-
Kun verba radiko, iĝ signifas:
„vole aŭ nevole transiri al nova stato esprimata
de la radiko, kaj rezultanta de ago farita de iu ajn,
inkluzive de la subjekto“:
- 1.
-
Kun netransitivaj verboj, iĝ subkomprenigas
antaŭ si la participan sufikson -anta
(aŭ -inta):
li falis sub la radojn de veturanta vagonaro, kaj
mortiĝis [8];
la vento forblovis de mia kapo la ĉapon kaj ĝi
flugante pendiĝis sur la branĉoj de la arbeto
[9];
ĉesiĝiZ,
dormiĝi, droniĝi, kuŝiĝi, sidiĝi, stariĝi,
ktp.
Rim. 1:
Kiam oni volas precizigi la aŭtoron de la ago, oni devas uzi
ig kun resenda pronomo:
sin dronigi, sin kuŝigi, sin mortigi, sin sidigi, sin starigi,
ktp.
Rim. 2:
Ĉar transiro al nova stato ne facile distingiĝas de
komenco de tiu nova stato, oni povas indiferente uzi la prefikson
ek- kun la sama senco kiel iĝ- ĉe la
netransitivaj verboj. Tiu uzo estas eĉ rekomendinda:
ekstari
(prefere ol stariĝi);
eksidi
(prefere ol sidiĝi);
ekkuŝi
(prefere ol kuŝiĝi).
- 2.
-
Kun transitivaj verboj, iĝ
subkomprenigas ĉiam antaŭ si la
participan sufikson -ata (aŭ -ita);
alivorte, ĝi servas por netransitivigi transitivajn
verbojn:
jen montriĝis tero
[10];
la koro al mi premiĝasZ;
profundaj planoj detruiĝasZ;
laŭ sia laboro laboristo taksiĝasZ;
kio vendiĝas kaŝite, vendiĝas plej profite
[11]
homo ne povas kompreni la aferojn, kiuj fariĝas sub la
suno [12];
sur turkan tapiŝeton metiĝis la manĝaro;
venis la tempo, kiam la kanabo semiĝas kaj la tero
kovriĝis
de semo;
li ekscitiĝas kiel bolanta lakto
[13]
sub la sankta signo de l' espero kolektiĝas pacaj
batalantoj [14];
finiĝi, komenciĝi, naskiĝi, renkontiĝi,
rompiĝi,
troviĝi, vidiĝi,
ktp.
Rim. 1:
Kiel oni vidis per la ekzemploj, la iĝ-verboj estas
kelkfoje uzataj kun senco de pasiva verbo. Kvankam la ideoj
esprimataj
de tiuj du formoj estas tre proksimaj, ekzistas tamen ia
diferenco.
La
iĝ-verbo prezentas la statŝanĝon laŭ
ĝia daŭro, dum la pasiva verbo (esti -ata, -igata)
prezentas tiun ŝanĝon kiel finitan kaj jam
anstataŭitan de nova stato.
Rim. 2:
Kvankam, ĉe komenco de la lingvo, oni trovas kelkajn maloftajn
ekzemplojn de iĝ uzata kun transitiva verbo kaj
subkompreniganta antaŭ si la participan sufikson -anta:
ĉiuj sciiĝis pri tioZ;
por ke la publiko povu koniĝi tiun lingvon
ĉiuflankeZ;
ĝi estas nun ordinare anstataŭigita en tiu senco per
la prefikso ek-:
li ĉion ekscios, kiam li vekiĝos.
- III.
-
De ĉiuj verboj derivataj per iĝ oni
povas regule devenigi:
- 1.
-
Substantivojn, kun la senco: „stato de -iĝanto“:
aliformiĝo de vesto, amasiĝo da homoj, malamikiĝo,
blindiĝo, cikatriĝo, paŝtiĝejoZ, ktp.
- 2.
-
Adjektivojn, kun la senco: „-iĝanta,
povanta -iĝi“:
balanciĝa foliaro, ĉagreniĝa
mieno, distingiĝa junulo, ktp.
- 3.
-
Adverbojn kun la senco: „laŭ -iĝa
maniero“:
distriĝe respondi, edziĝe kunvivadi, ekscitiĝe
babili.
Rim.:
Ĉe tiuj derivitaj adjektivoj kaj adverboj, la sufikso
estas ofte malmulte utila, kaj tial forlasita aŭ
anstataŭata de la pasiva sufikso it:
malfru(iĝ)a, komenc(iĝ)a, decid(iĝ)e;
ekscitite babili, distrite respondi,
ĉagrenita mienoZ.
- IV.
iĝi
(ntr)
Uzata memstare havas la saman sencon kiel la sufikso
(Kp. ĉe la komenco); ĝi diferencas de
fariĝi per tiu, ke fariĝi
signifas, ke la subjekto ŝanĝiĝas pro la influo
de ekstera kaŭzo, dum iĝi tute ne
precizigas la kaŭzon, kaj havas sekve pli
vastan amplekson:
kun la tempo la vivo iĝas pli bona
(ne: fariĝas, ĉar neniu faras ĝin
pli bona);
iom post iom lia karaktero iĝis tre malgaja
kaj malkonfidema;
la ĉielo iĝas malhele ruĝa,
poste violkolora, kaj fine grizblua.
Rim.:
Tiu diferenco ne estas ĉiam severe obeata.
tradukoj
belorusaj
~i:
станавіцца, стаць, рабіцца, зрабіцца.
ĉeĥaj
~i:
stát se (nějakým), něči.
francaj
~i:
devenir.
germanaj
~i:
werden.
hispanaj
~i:
hacerse, volverse.
hungaraj
~i:
válik (valamivé,
valamilyenné).
nederlandaj
~i:
worden.
portugalaj
~i:
fazer-se, tornar-se.
rusaj
~i:
становиться, стать, сделаться.
tokiponaj
~i:
kama.
fontoj
1.
L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolo antaŭ
la Kvina Kongreso Esperantista en Barcelona 19092.
L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolo antaŭ
la Kvara Kongreso Esperantista en Dresden 19083.
L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolo antaŭ
la Kvara Kongreso Esperantista en Dresden 19084.
trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Juĝistoj 2:195.
L. L. Zamenhof: C. Rogister ed.: Proverbaro esperanta6.
L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolo antaŭ
la Kvina Kongreso Esperantista en Barcelona 19097.
trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Eliro 15:88.
L. L. Zamenhof: Fundamento de Esperanto, Ekzercaro, §
399.
L. L. Zamenhof: Fundamento de Esperanto, Ekzercaro, § 3910.
H. C. Andersen, trad. L. L. Zamenhof: Fabeloj, vol. 1, La virineto de maro11.
L. L. Zamenhof: C. Rogister ed.: Proverbaro esperanta12.
trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Predikanto 8:1713.
L. L. Zamenhof: C. Rogister ed.: Proverbaro esperanta14.
Zamenhof: La
Espero
[^Revo]
[igx.xml]
[redakti...]
[artikolversio:
1.19 2010/10/30 16:30:29 ]