Por montri gradojn de komparado oni uzas pli kaj plej, kiuj normale priskribas A-vortojn aux E-vortojn, sed ankaux aliajn vortojn.
Pli montras, ke la priskribata eco, maniero, ago aux simile, superas ion alian, kun kio oni komparas:
La papero estas tre blanka, sed la negxo estas pli blanka.[FE.10] La blankeco de la negxo superas la blankecon de la papero.
Lakto estas pli nutra, ol vino.[FE.10] La nutreco de lakto superas la nutrecon de vino.
Mi havas pli fresxan panon, ol vi.[FE.10] La fresxeco de mia pano superas la fresxecon de via pano.
Multaj birdoj flugas en la auxtuno en pli varmajn landojn.[FE.32] La varmeco de tiuj landoj superas la varmecon de la landoj, de kiuj ili flugas.
Nu, iru pli rapide![FE.26] Via rapideco superu la nunan rapidecon.
Du homoj povas pli multe fari ol unu.[FE.12] La kvanton, kiun povas fari du homoj, superas la kvanton, kiun povas fari unu homo.
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem.[FE.18] La frato amas kaj Stefanon, kaj sin mem, sed lia amo al Stefano superas lian memamon.
Se vi scius, kiu li estas, vi lin pli estimus.[FE.26] La estimo tiam superus la nunan estimon.
Por montri, kion pli-esprimo superas, oni uzas la vorteton ol.
Iafoje pli rilatas samtempe al la cxefverbo kaj al O-vorta frazparto montrante, ke la O-vorta frazparto validas pli ol io alia:
Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron.[H.19] La mieno montris diversajn aferojn, sed suferon gxi montris pli multe.
Vi ja, mi pensas, veturas pli pro propra plezuro?[Rz.32] Estis diversaj motivoj de veturado, sed propra plezuro estis pli influa ol la aliaj.
Plej montras, ke la priskribata eco, maniero, ago aux simile, superas cxiujn aliajn, kun kiuj oni komparas. Povas esti cxiuj aliaj, kiuj ekzistas, aux cxiuj aliaj ene de la aktuala kunteksto:
Auxgusto estas mia plej amata filo.[FE.22] Ne ekzistas filo, kiun mi amas pli.
Sxi prenis la plej belan argxentan vazon, kiu estis en la logxejo.[FE.19] Pli bela vazo tie ne ekzistis.
El cxiuj miaj infanoj Ernesto estas la plej juna.[FE.10]
Kelkaj homoj sentas sin la plej felicxaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj.[FE.32]
Li estas tre ekkolerema kaj ekscitigxas ofte cxe la plej malgranda bagatelo.[FE.41]
Li ekauxdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron ecx de plej kuragxa viro.[FA1.100]
Plej profunde en la koro li kasxis sian malgxojon.[FA3.63]
Plej bone estos, se mi prenos drosxkon![FA1.74]
Oni tute bone povas uzi plej rekte kun verbo, sed oni normale uzas multe, forte aux alia E-vorto, kiun plej priskribas:
Plej multe li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona.[Rz.53] = Li plej amas, ke...
Zamenhof ankaux uzis pleje en tiaj okazoj.
Por montri tiun grupon, ene de kiu validas plej-esprimo, oni uzas normale la rolvorteton el: Sxi estas la plej sagxa el cxiuj, kiujn mi konas. Oni povas ankaux montri, kie plej-esprimo validas per en, sur aux alia loka rolvorteto: Gxi estas la plej alta montaro en Azio.[FA1.121]
Oni ankaux povas paroli pri dua plej, tria plej, kvara plej k.t.p.:
Sxi estas la dua plej rapida kuranto en mia grupo. Krom sxi ekzistas nur unu, kiu kuras pli rapide.
Tio estas mia tria plej sxatata urbo en la mondo. Krom tiu urbo estas nur du aliaj urboj, kiujn mi sxatas pli.
Oni povus ankaux diri la dua el la plej rapidaj, la tria el miaj plej sxatataj, sed la cxi-antauxaj dirmanieroj estas pli kutimaj, kaj tial pli klaraj.
Kiam oni komparas ekzakte du aferojn, malaperas la diferenco inter la pli kaj la plej. Se unu afero el du estas pli granda ol la alia, gxi estas auxtomate ankaux la plej granda el ili:
Gxi estas la pli bona el la du. = Gxi estas la plej bona el la du.
Se oni diras la pli, normale nur povas esti du komparataj aferoj, kaj oni ne bezonas aldoni "el la du":
Sxi estas la pli agxa. = Sxi estas la plej agxa el la du.
Sed en iaj kuntekstoj ne nepre estas nur du: Cxu tiu estas unu el viaj malpli agxaj fratinoj? Ne, sxi estas la pli agxa. Sxi estas tiu el miaj multaj fratinoj, kiu estas pli agxa ol mi.
Multaj ecx opinias, ke oni devas uzi la pli, kiam oni komparas du aferojn, kaj ke la plej tiam estas malkorekta. Cxiuokaze estas ofte pli elegante uzi la pli.
Por kompari oni ankaux povas uzi la formojn malpli kaj malplej:
Via pano estas malpli fresxa, ol mia.[FE.10] ≈ ...pli malfresxa...
Li [...] direktis al la eniranta virino rigardon malpli serenan, malpli bonan kaj afablan ol antauxe.[M.178] ≈ ...pli malserenan, pli malbonan kaj malafablan...
La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruligxis tre rapide.[M.212] ≈ ...pli malrapide...
Gxuste tie trovigxas unu loko, kiu, estante malplej facile komprenebla, malplej bone aperis en la traduko.[M.133] ≈ ...plej malfacile... ...plej malbone...
Tiu estas la malplej tauxga el cxiuj. ≈ ...plej maltauxga...
Li estas la malpli agxa frato (el la du fratoj). ≈ ...la pli juna...
Foje oni povas movi la MAL-prefikson lauxplacxe en tiaj cxi frazoj, sed ofte estas nuanca diferenco. Iafoje estas ecx grandega diferenco: Li estas malpli bela ol vi. Li estas pli malbela ol vi. La unua varianto estas komplimento. La dua estas insulto.
La esprimo kiel eble plej montras volon maksimumigi ion. Gxi montras, ke oni uzu cxiujn eblojn por atingi plej altan gradon:
La vortaro devis havi amplekson kiel eble plej malgrandan.[L1.245] Ju pli malgranda, des pli bone.
Diru kiel eble plej rapide, per kio mi povas esti utila al vi![M.83] Uzu vian maksimuman rapidecon.
Baldaux ni cxiuj laboros kune, por atingi kiel eble plej baldaux nian komunan celon.[L2.106]
Zamenhof uzis ankaux kiel eble pli, sed tio estas nuntempe apenaux uzata: Estas bone uzadi la vorton "je" kiel eble pli malofte.[FE.29] Alia varianto, kiu popularigxis, estas plejeble: Faru tion plejeble rapide!
Ne konfuzu kiel eble plej kun kiom eble (plej/pli), kiu havas limigan nuancon. Dum kiel eble plej instigas al maksimumo, kiom eble (pli/plej) montras, ke trovigxas limoj de la ebloj:
Estas dezirinde ke cxiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egale.[OV.429] Tute plena egaleco versxajne ne estas ebla.
Mi kiom eble evitas tiun vorton.[L2.331] = Mi vere provas eviti tiun vorton, sed povas esti, ke tio ne cxiam eblas.
Li devas — kiom tio estas ebla — uzi lingvon kiom eble plej neuxtralan.[L2.330]
Alia varianto kun limiga nuanco estas lauxeble plej.
Pli estas ankaux uzata memstare:
Gxi ecx unu minuton pli ne povus elteni.[BV.8] Pli = pli longe.
Restas cxirkaux dek personoj, ne pli.[Rz.43] Pli = pli multaj.
Li ne vivos pli, ol unu tagon.[FE.31] Pli montras kune kun ol unu la nombron de tagoj. Rimarku, ke oni uzas tagon en unu-nombro.
Laux la projekto de la ingxenieroj tiu cxi fervojo estas konstruota en la dauxro de du jaroj; sed mi pensas, ke gxi estos konstruata pli ol tri jarojn.[FE.25] La nombro de jaroj superos, laux mi, tri. Pli ol tri montras la nombron de jaroj.
Legu ankaux pri pli ol kiel nuancilon de nombro.
Kiam pli estas memstara kvanta vorto, gxi povas esti uzata kvazaux gxi estus O-vorto: Mi volas pli! Pli rolas kiel objekto.
Ofte oni uzas esprimojn kiel pli perfekta, plej perfekta, pli unika, plej unika, pli sola, plej sola k.s. Tiaj esprimoj estas ofte kritikataj kiel mallogikaj kaj absurdaj. Oni asertas, ke vortoj kiel perfekta kaj unika montras absolutajn ecojn, kiuj ne ekzistas en pli aux malpli alta grado.
Baze perfekta signifas "sen ia ajn manko". En tiu absoluta senco oni ne povas imagi uzon de pli aux plej. Aux io estas senmanka, aux gxi ne estas senmanka. Sed perfekta havas en reala lingvouzo ankaux la relativan signifon "sen konsiderindaj mankoj": Li en la dauxro de kelkaj tagoj perfekte ellernis nian lingvon.[OV.70] Certe ne absolute senmanke, versxajne nur tiel senmanke kiel oni povas postuli. Tiam pli aux plej farigxas tute logikaj: pli perfekta = "kun malpli da mankoj", plej perfekta = "kun malplej da mankoj".
Simile unika baze signifas "ununura de sia speco". En tia strikta senco ne eblas uzi pli aux plej. Sed unika havas en la praktiko ankaux la signifon "sen konsiderindaj komparajxoj". Tiam pli kaj plej estas bone uzeblaj: pli unika = "kun malpli da konsiderindaj komparajxoj", plej unika = "kun malplej da konsiderindaj komparajxoj".
La kritiko kontraux tiaj kaj similaj esprimoj estas do malprava. Tia uzado estas nek erara, nek mallogika. Homoj bezonas uzi vortojn kiel perfekta kaj unika ne nur en absoluta senco, sed ankaux en relativa senco:
En li mi cxiam vidis [...] modelon de la plej perfekta viro.[IT.22]
Sxia elparolado ne estis la plej perfekta, sed gxi ankaux ne prezentis iajn tro gravajn deklinigxojn.[M.26]
Cxiuj naciaj lingvoj estas ja multege malpli perfektaj ol Esperanto.[L2.110]
Sxi jam bonege parolas nian lingvon, sed volas ankoraux pliperfektigxi.
La plej sensencan bagatelon la tuta amaso de l' mondo baldaux akceptas, se gxi nur estas en modo.[OV.85]
Tiu cxi ekzemplero estas pli-malpli unika.
Hodiaux mi sentas min malpli sola ol hieraux.
Plia = "kroma, aldona": Mi volas du pliajn aferojn.
Plie = "krome, aldone": Unu paro de manoj plie ne montrigxis superflua por revuo, kiu bezonis vastan kunlaboradon.[M.65]
Pleja = "plej granda": La pleja bono de la lingvo, estas gxia facileco. Oni uzas plej antaux A-vorto aux E-vorto, kaj normale plej granda antaux la responda O-vorto: plej bona, plej bone, plej granda bono. Pleja estas ebla, sed malofte uzata alternativo antaux O-vorto.
Pleje = "plej multe, plej ofte, plejparte, cxefe": Por kia okupo vi sentas vin pleje kapabla kaj tauxga?[M.125] Cxi tie ankaux simpla plej estus uzebla. Oni gxin [sxian cxapeton] nur malofte povis vidi sur tiu loko, kiun tiu cxi vestajxo pleje okupas cxe aliaj homoj.[BV.13] Li verkis gramatikon kaj vortaron, kiu pleje konsistas el vortoj unusilabaj.[FK.248]