tradukoj: be cs de en es fr hu it nl pl pt ro ru sv tp

^*mort/i

^*morti

1.

Ĉesi vivi, perdi la vivon: lia filo mortis kaj estas nun malviva [1]; morti pro akcidento. mortintaj folioj. perei, velki

2.

(figure) Ne plu esti, malestiĝi, ekstermiĝi, forpasi, finiĝi, ne plu funkcii: multaj antikvaj civilizoj mortis; jam mortis la printempo, mia juneco; latino restas ... mortinta lingvo, tial ke ĝi ne estas uzata en la praktiko [2]; rigardi la baldaŭ mortontan tagon. detruiĝi, droni, elviŝiĝi, estingiĝi, perei, ruiniĝi

morto

1.

Perdo de la vivo: trofrua morto; kondamni al morto; ĝismorte batali; mortomerita peko^Z.

2.

Simbola estaĵo, personigo de la morto: la morto ne distingas, ĉiujn egale atingas [3].

3.

(figure) Ekstermiĝo, detruiĝo, ruiniĝo, malapero: morto de Kartago; morto de l' arto.

morta

1.

Rilata, konforma, konvena al morto: morta kanto; Jesuo, Maria, Josefo, prizorgu min en la morta horo [4]; se la vento restus tiel favora, ili povus post unu horo atingi la hejmon; tiel proksime ili estis de ĝi kaj de la ĝojo, ‐ tiel proksime ili estis de la morto kaj de morta angoro [5].

2.

Kiu kaŭzas aŭ probabligas morton: morta malsano^Z; morta veneno; morta bato; morta kondamno; morta peko (kiu pereigas la animon); kaj mi vidis unu el ĝiaj kapoj kvazaŭ morte vunditan; kaj la morta vundo saniĝis [6].

3.

Ekstrema, fatala, kiel eble plej granda aŭ forta: pripensu tamen, antaŭ ol mia tuta tribo fariĝos viaj mortaj malamikoj! [7]; morte enui; ŝia vizaĝo aperigis jen mortan palecon, jen koloron de sango [8]; ĉar rifuzi la kruĉon el la mano de la ĉefo estas morta ofendo [9].

4.

(arkaismo) mortema la korpo estas morta, la animo estas senmorta [10].

5.

(evitinde) malviva enĉerkigi la mortan korpon.
Rim.: Ĉi tiu morta⁵ estas tute nelogika kaj ŝuldata al hazarda ekstera koincido kun similsona adjektivo en la latinidaj lingvoj; do, al fenomeno fremdlingva kaj malkohera kun la propre esperanta derivado. Zamenhof instruis la diferencon inter „morta“ kaj „malviva“ jam en la Fundamenta Ekzercaro (Ekzercaro, §31); kaj en siaj gravaj verkoj li preferis paroli pri „mortintaj lingvoj“: elekti ian el la lingvoj mortintaj (ekzemple latinan, grekan, hebrean) [11]. (PIV kaj PIV2 atribuas al Zamenhof la ekzemplon: la vivaj kaj mortaj lingvoj^Z; la fonton de ĉi tiu ekzemplo neniu povis al mi indiki, probable ĉi tiu „mortaj“ estas falsita el la ĉi-supra „mortintaj“.) La uzo de „morta“ por la senco „malviva“ kreas embarasajn konfuzojn: ĉu „morta malamiko“ estas jam mortinta (komparu ekzemple ĉe morta³)? Ĉu „mortaj lingvoj, kutimoj“ estas fatalaj kiel la «morta² peko» ‐ aŭ, male, jam tute senefikaj, mortintaj? [Sergio Pokrovskij]

mortaĉi

Mizere, malnoble morti: ili mortaĉus kvazaŭ brutaro senfuraĝa [12].

mortado^Z

1.

La ago morti: ĉi leter' estis plej granda doloro kaj plej granda ĝem', Sed en la mortado ĉiu devas esti sola, solega ĝis ekstrem' [13]

2.

Mortokvanto: granda mortado de suĉinfanoj.

mortema

Pli-malpli frue mortonta pro sia propra naturo; religia epiteto karakterizanta la homan kondiĉon: ĉiu homo estas mortema; kiu vi estas, ke vi timas homon morteman, kaj homidon, kiu estas egala al herbo? [14]; ni ricevos malavaran rekompencon, superantan ĉion, kion povas elpensi mortema homo [15]; ...estu ili mem la atestoj Antaŭ la dioj feliĉaj, antaŭ homoj mortemaj, Antaŭ la reĝ' furioza ... [16]. morta ⁴

mortemulo

homo kontraste al senmortaj dioj: kiu estas la feliĉa mortemulo, kiun vi nomas sinjoro? [17]; la aztekoj konvinkiĝis, ke la blankuloj tamen ne povas esti diidoj, nur simplaj mortemuloj, kiuj estas ‐ laŭ la ekzemplo ‐ mortigeblaj [18]; Ho, li estas nun granda estro! ... Li estas nun apenaŭ atingebla de ni, mortemuloj! [19]; mi estas ne tia, kiel alia urbestro, kiun nenio interesas; sed mi ... volas, ke al ĉiu mortemulo estu farata bona akcepto [20].

mortigi

1.

Senigi iun je vivo, kaŭzi morton de: mortigi bovon; mortiga veneno; buĉi, murdifalĉi

2.

(figure) Ekstermi, forigi: la esperantistoj ne volas mortigi la naciajn lingvojn^Z; ili volis tiun ideon tute mortigi^Z. detrui, pereigi, ruinigi

mortigo

Malvivigo (ago aŭ okazo). –Kiel strange, – diras mi, – ke mortigo pro la devo ĝis nun ne estas rigardata, kiel krimo! [21] ; SPIRITO: Venĝu por mortigo lia! – HAMLETO: Mortigo? [22]
Rim.:Ankaŭ se la viktimo estas homo, la vorto «mortigo» simple rilatas al faro mem kaj al okazo, kaj do tio povas esti kaj intenca kaj senintenca: (pro)kulpa mortigo ^ItEsp [Antonio Codazzi]

mortiga

Kapabla malvivigi: mortiga veneno.

^*mortiĝi

1.

Iĝi mortanta, agonii.

2.

Iĝi mortinta: mia onklo ne mortis per natura morto, ... li ... ankaŭ estis mortigita de neniu; ... li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis [23].

mortintaĵo

Io mortinta; kadavro kaj ceteraj: la homo kultura ... en efektivo nutras sin per mortintaĵo [24].

formorti

Malaperi sekve de mortado (precipe pri iu grupo, familio, specio, metio ktp) aŭ ekstermado: sed tiu brueto baldaŭ formortis; la dinosaŭroj formortis; kaj la tempo, dum kiu ni iris de Kade-Barnea ... estis tridek ok jaroj, ĝis formortis el la tendaro la tuta generacio de militistoj, kiel ĵuris al ili la Eternulo [25]; mi ĝojas, ke nia kredo ankoraŭ ne formortis [26].

formortigi

Malaperigi per mortado (precipe pri iu grupo, familio, specio, metio ktp) aŭ per ekstermado

postmorta

Okazanta post ies morto, rilata al tempo, kiu sekvas la morton: li povus legi pri la postmorta vivo, sed li nenion povis vidi [28]; la ombro ne revenas senbezone en la mondon, ĉar ĝi trovas [la amatajn objektojn] en sia postmorta domo [29].

^*senmorta

Neniam mortonta: la animo estas senmorta [30]; (figure) la senmortaj (neniam forgesotaj) verkoj de Homero.

memmortigi

Mortigi la propran eston, kaŭzi la propran morton.

memmortigo

Morto pro propra konduto: mia malfeliĉa patro finis la vivon per memmortigo [31].

pafmortigi

Mortigi per pafo: se vi volas pafmortigi min, vi povas doni al mi ankaŭ bonan manĝon [32]. mortpafi

premmortigi

Mortigi per forta premo, kiu haltigas spiradon: [ŝi] kisis la kornikon tiel fortege, ke ŝi preskaŭ premmortigis ĝin [33]. sufoki

sin mortigi

Vole, konscie mortigi sin mem: La Judoj do diris: Ĉu li sin mortigos? ĉar li diras: Kien mi iras, tien vi ne povas veni [34]; fine jena terura novaĝo diskoniĝis: Uzibitum, la granda ĉefpastro, sin mortigis! [35]; la junulino preferis sin mortigi ol esti forkondukita kiel sklavino de la turkoj [36]. suicidi

sinmortigo

memmortigo

ŝtonmortigi

Mortigi per ŝtonĵetado: ili faris konspiron kontraŭ li, kaj ŝtonmortigis lin laŭ ordono de la reĝo sur la korto de la domo de la Eternulo [37]. ŝtonumi

hommortigi

Mortigi homon. murdi

hommortigo

Mortigo de homo. murdo
Rim.: Kvankam hommortigo estas kunmetita el fundamentaj vortoj, ĝi estas malofte uzata. Preferitaj estas «mortigo» (kiu estas ĝenerala), «murdo» (kiu ververe rilatas al la krimo) kaj la evitinda «homicido». [Antonio Codazzi]

mortigilo

Rimedo por mortigi: Kaj Li pretigas por ĝi mortigilojn, Siajn sagojn Li faras bruligaj [38]; kaj interluktante ili uzas ne nur ungojn kaj dentojn, kiel faras ĉiuj bestoj, sed produktas artefaritajn mortigilojn por sklavigi alitribanojn [39]; mi ne trovis inter ili la opinion de flegistino, kiu ricevis ordonon prepari mortigilon [40]; ĉi-foje estis juna sinjoro, nome kortservisto de la pensiono „Marbordo“, kiu estis murdata, kaj la mortigilo estis denove la mistera ponardo [41].